قطب هفتم

حضرت شيخ احمد غزّالي

 

جامعُ العُلوم و المَعارف و مَجمَعُ الکَراماتِ و المَکاشِف، العالِمُ العالي، جناب شيخ احمد غزالي. کنيۀ وي ابوالفتوح و نام شريفش احمد و فرزند محمدبن احمد الطوسي الغزالي (غزّال قريه‌اي از قراء طوس است). وي برادر کوچک حجّة الاسلام ابي حامد محمّد غزالي مشهور است. جنابش از فقهاء بزرگ و در ابتداي جواني به نيابت برادرش ابي حامد در مدرسۀ نظاميه بغداد درس مي‌گفت: تا وي را با شيخ ابوبکر نسّاج اتفاق ملاقات افتاد. دل سپردۀ وي شد و بر دست او توبه و تلقين يافته و تحت تربيت وي به کمال رسيد تا به خليفة الخلفائي و جانشيني مرشد خويش نائل آمد. جنابش را تأليفات و تحقيقات معتبره و رسائل بي‌نظيري است، من جمله: رسالۀ سوانح و لُباب الاِحياء و الذّخيره في علم البصيرة و غيره.

 وي در علوم ظاهري و کمالات باطني و جمال صوري و سلاست بيان در عصر خود منفرد بود. پس از جناب شيخ ابوبکر نسّاج مدت سي سال اريکه ارشاد به وجود او مزين بوده است و بزرگاني چون شيخ ابوالفضل بغدادي و عين القضاة همداني و شيخ ابونجيب الدّين سهروردي و شيخ احمد بلخي و شمس الائمه رضي تربيت فرموده و اجازه ارشاد به آنان داده است. جنابش چنانکه گذشت سي سال در مسند ارشاد متمکّن بود و در سنه پانصد و هفده خرقه تهي فرمود و امر ارشاد و هدايت خلق را به خليفة الخلفاء و جانشين خود شيخ ابوالفضل بغدادي واگذار نموده است[۱].

 معاصرين وي از عرفا و مشايخ:

 ۱ - شيخ مجدودبن آدم مشهور به حکيم سنائي؛

 ۲ - ابوالقاسم هبة الله بن عبدالوارث الشيرازي؛

 ۳ - احمد بن علي معروف به ابن زهرالصوفي؛

 ۴ - شيخ احمد جامي.

 از علماء و فقهاء:

 ۱ - ابوحامد محمّد حجّة الاسلام برادر وي؛

 ۲ - جارالله زمخشري؛

 ۳ - جمال الدين ابواسحق الشيرازي؛

 ۴ - حسين بن نصربن محمدبن حسين بن قاسم بن خميس مشهور به ابن خميس.

از خلفاء:

۱- المستظهر بالله

۲- المسترشد بالله عباسي

۳- المستعلي بالله

۴- الآمر باحکام الله فاطمي اسمعيلي.

 از سلاطين و امراء:

 ۱ - رکن الدين برکيارق بن ملکشاه؛

 ۲ - ابوشجاع محمدبن ملکشاه سلجوقي؛

۳ - مسعودبن ابراهيم غزنوي؛

 ۴ - ارسلان شاه بن مسعود غزنوي.

 شمّه‌اي از فرمايشات وي: در يکي از فصول رسالۀ سوانح مي‌فرمايد که معشوق در همه حال معشوق است پس استغناء صفت اوست، و عاشق در هر حال عاشق است و افتقار صفت اوست و عاشق را هميشه معشوق دريابد پس افتقار هميشه صفت اوست، و معشوق را هيچ چيز در نمي‌يابد که خود را دارد و لاجرم صفت او استغناء باشد. و نيز در سوانح فرمايد: عاشق را در ابتدا بانگ و خروش و زاري‌ها باشد که سوزِ عشق ولايت تام نگرفته است، چون کار به کمال رسيد ولايت بگيرد، حديث زاري در باقي شود که آلودگي به پالودگي بدل يافته. و نيز گفته است که اگر چه عاشق دوست او را دوست گيرد و دشمن او را دشمن، چون کار به کمال رسيد عکس شود از غيرت، دوست او را دشمن گيرد و دشمن او را دوست، بر نامش او را غيرت بود فضلاً منه.

 شطري از کرامات وي: روزي يکي از وي حال برادرش حجة الاسلام را پرسيد: فرمود: وي در خون است. سائل در طلب حجة الاسلام بيرون آمده، وي را در مسجد يافت. از گفته شيخ احمد در تعجب ماند. قضيه را با حجة الاسلام در ميان نهاد که برادرت سراغ شما را در خون داد. حجة الاسلام گفت: شيخ درست گفته که من در مسئله‌اي از مسائل استحاضه فکر مي‌کردم و همه وجود من مستغرق خون بود، برادرم به نور ولايت آن را مشاهده نموده است. و هم گويند برادرش حجّة الاسلام غزالي وقتي به طريق عتاب به آن جناب گفت: اصناف عباد از اقصي بلاد براي درک نمازي در خلف دعاگو به اين ديار مي‌آيند و آن را ذخيره اخروي مي‌شمارند، چون است که تو با وجود سِمت برادري و قرب جوار، نمازي در پشت سر من نمي‌گزاري، اين رفتار از اهل سلوک بعيد است، شيخ گفت: اگر شما به امامت جماعت که قيام مي‌نمائيد در اقامة صلوة بذل جهد کنيد، من هرگز روي از متابعت و اقتدا نپيچم. آنگاه در خدمت حجة الاسلام به مسجد رفت تا هنگام نماز رسيد و حجة الاسلام به امامت جماعت مشغول شد. شيخ نيز اقتدا به وي نمود ولي در بين نماز مسجد را ترک گفته بيرون آمده و با اصحاب خود نماز را اعاده کرد. چون حجة الاسلام از نماز فارغ و از مسجد خارج شد، شيخ را ملاقات کرده عتاب آغازيد که چرا نماز را شکستي و از مسجد خارج شدي؟ شيخ گفت: ما به مقتضاي شرط خود عمل کرديم، تا حضرت حجة الاسلام در نماز بودند شرايط اقتدا به جاي آورديم وقتي که رفتند اَستر خود را آب دهند ما بي‌امام مانديم و نتوانستيم نماز تمام کنيم! حجة الاسلام را وقت خوشي دست داد و گفت: سبحان الله، خداوند را بندگاني باشد که جواسيس قلوبند، برادرم راست مي‌گويد که در اثناي نماز به خاطرم گذشت که امروزآيا استرم را آب داده‌اند. گويند پس از آن حجة الاسلام را رغبت سلوک پيدا شد.