موضوع غنا و حرمت آن یكی از مسائل مهمّه فقهی است كه در تعیین و تحدید و تعریف و مصادیق آن اختلاف بسیاری مي‏باشد و اقوال زیادی در آن باب ذكر شده است؛ ولی در حرمت آن تقریباً نزد فقهای شیعه اختلافی نیست ولی معنی و منظور از آن به اختلاف ذكر شده، چنانكه بعضی معنی لغوی آن را مطلق آواز و بعضی كشیدن صوت و برخی رقیق نمودن و نیكو كردن صوت و گروهی بلند نمودن آواز گفته‏اند كه همه آنها در معنی لغوی آن ذكر شده است، و بعضی فقها آن را كشیدن صوت و ترجیع دادن آن به‏طوری كه طرب‏آور باشد گفته‏اند، معانی دیگری هم برای آن ذكر كرده‏اند كه شرح آن موكول به كتب فقه استدلالی است.

 در مصداق حرمت هم اختلاف شده و بعضی هر صوتی را كه دارای ترجیع باشد - خواه طرب‏آور باشد یا نباشد - حرام گفته‏اند، و بنابراین قول هر شعری كه با ترجیع و مدّ صوت خوانده شود هرچند مدح یا مرثیه ائمّه - علیهم‏السّلام - و بلكه خواندن قرآن با آن وضع باشد صحیح نیست و جزء غنا محسوب مي‏شود؛ چنانكه عبداللَّه بن سنان از معصوم(ع) روایت كرده كه فرمود: اِقرَؤوا الْقُرْآنَ بِاَلْحانِ الْعَرَبِ وَ ایاكُمْ وَ لُحُونَ اَهْلِ الْفِسْقِ وَ الكَبائِر.(۱۴۴)

 و بعضی از فقها مانند مرحوم فیض كاشانی نقطه مقابل قول بالا را گفته و غنای حرام را اختصاص داده‏اند به آنچه مشتمل‏بر امر حرامی در خارج باشد كه شرح آن را در باب كسب مغنّیه از كتاب معایش و مكاسب وافی ذكر نموده و استدلال كرده به آنچه از حضرت سجاد - علیه‏السّلام - در كتاب من لا یحضره الفقیه(۱۴۵) روایت شده كه سؤال كردند از خریدن كنیزك خوش آواز، فرمود: ما عَلَیكَ لَوِ اشْتَرَیتَها فَذَكَّرَتْكَ الْجَّنَةَ. یعنی، بِقرائَةِ الْقُرانِ وَالزُّهْدِ وَالْفَضائل الّتی لَیسَتْ بِغِناءٍ، وَ امّا الغِناءُ فَمَحْظورٌ. یعنی، باكی ندارد اگر تو را به یاد بهشت آورد (یعنی به واسطه قرائت قرآن و ذكر زهد و فضائل) به‏طوری كه غنا محسوب نشود ولی اگر غنا باشد ممنوع است. سپس فیض اشاره مي‏كند كه ظاهر این است، جمله اخیر از كلام خود صدوق است. و در باب ترتیل قرآن نیز در كتاب صلوة از پیغمبر (ص) روایت كرده كه فرمود: لِكُلِّ شَي‏ءٍ حِلْیةٌ و حِلْیةُ الْقُرْآن الصَّوْتُ الْحَسْنُ.(۱۴۶)

 و نیز در آنجا روایت كرده از حضرت صادق - علیه‏السّلام - كه فرمود: كانَ عَلی بْنُ الْحُسَین(ع) اَحْسَنَ النّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ وَ كانَ السَقّائُونَ یمُرُّونَ فَیقِفُونَ بِبابِهِ یسْتَمِعُونَ قِرائَتَةُ وَ كانَ اَبو جعفُر - عَلیه‏السّلام - اَحْسَنَ النّاسِ صَوْتاً(۱۴۷). یعنی، حضرت علی بن الحسین - علیه‏السّلام - خوش آوازترین مردم بود در قرآن، و سقایان كه از جلو منزل حضرت عبور مي‏كردند صدای حضرت را كه مي‏شنیدند در جلو منزل مي‏ایستادند و گوش مي‏دادند. و حضرت باقر(ع) نیز خیلی خوش آواز بود.

 بعضی هم آن را به غیر موارد مرثه و مدیحه اهل بیت و قرآن اختصاص داده و گفته‏اند: غنا، خواندن اشعاری با تحریر و ترجیع است هرچند طرب‏آور نباشد مگر در قرآن یا مدیحه و مرثیه اهل بیت، و به همان اخبار گذشته و امثال آنها استدلال نموده‏اند. و جمعی از محقّقین فقها و بیشتر بزرگان عرفا گفته‏اند: غنای محرم هر صوت لهوی است كه شخص را از یاد خدا باز دارد و به دنیا و هوی و هوس مشغول كند، نه آنكه مطلق صوت حسن با ترجیع غیرلهوی حرام باشد كه مرحوم شیخ مرتضی انصاری این نظریه را ابراز فرموده و نظریه بزرگان عرفا مخصوصاً در طریقه نعمةاللّهیه كه ما بدان افتخار داریم همین است؛ زیرا در دیانت مقدّسه اسلام دستور داده شده كه مؤمن واقعی حتّي‏الامكان باید در كارهای دنیوی نیز یاد خدا و وجهه امر را درنظر داشته باشد كه در این‏صورت كار دنیا نیز اگر از مكاسب محلّله باشد حكم عبادت را پیدا مي‏كند ولی اگر امری سبب توجّه به دنیا و توغّل در شهوات و غفلت كلّی از حقّ و یاد خدا گردد، آن امر بالطّبع مخالف حركت استكمالی روحی بشر و باعث سیر قهقرائی و استدراج مي‏گردد و نزد خدا و بزرگان دین ناپسند و بلكه مطرود است كه: كُلّما یشْغَلُكَ عَنْ ذِكْراللَّهِ فَهُوَ صَنَمُكَ. یعنی، هرچه شخص را از یاد خدا باز دارد، او حكم بت را دارد؛ از این‏رو غنا اگر مشتمل‏بر صوت لهوی باشد حرام و مبغوض خدا و بزرگان است ولی اگر اشعار توحید و اخلاقی و مدیحه یا مرثیه بزرگان دین و اشعاری كه انسان را به یاد خدا و سلوك الي‏اللَّه بیاورد و اشاراتی درباره محبّت ایمانی و دین داشته باشد خوب و اشكالی ندارد، كه با نظریه مرحوم فیض و فتوای شیخ تطبیق مي‏كند. و بزرگان سلسله نعمةاللّهیه، همین عقیده را داشته و آنچه را كه لهوی باشد خواه تنها شعر لهوی و خلاف یا با آلات طرب ضمیمه باشد حرام مي‏دانند؛ چنانكه استعمال خود آلات طرب را نیز حرام و نواختن آنها را مذموم مي‏دانند و در مجالس مذهبی كه دارند فقط اشعار مناجات و اخلاق و مدیحه و توسّل و غزلیات عرفانی خوانده مي‏شود و البتّه اگر صوت حسن باشد بهتر مي‏پسندند. ولی سماع كه بعضی اصطلاح دارند كه به نواختن مزمار و دف و سایر آلات و خواندن اشعار گوش فرا مي‏دهند، در سلسله ما ممنوع و غیر جائز است؛ زیرا سلسله علیه نعمةاللّهیه تقید به آداب شرع مطهّر را لازم دانسته و تخلّف را به‏هیچ‏وجه جایز نمي‏دانند بلكه خود را بیشتر از دیگران به آداب ظاهر شرع مقید مي‏دانند. و اگر افرادی در سلسله برخلاف این دستور رفتار كنند، از اطاعت دستورات خارج شده و رفتار خلاف آنها نزد بزرگان ناپسند است و البتّه این قبیل اشخاص كه مقید نیستند، در بین خود مسلمین و عموم شیعه نیز وجود دارند و نمي‏توان رفتار آنها را مدرك برای عموم قرار داد.

 در خاتمه این نكته را نیز باید تذكّر داد كه كسانی كه قائل به حرمت غنا مي‏باشند، دو مورد را استثناء نموده‏اند: یكی آواز خواندن برای شتر كه برای تسریع در حركت او مي‏خوانند؛ دیگر در عروسي‏ها مشروط آنكه با امر لهوی محرم خلاف شرع ضمیمه نشود كه شرح آن در كتب فقهیه مذكور است.

 

 ۱۴۴) قرآن را به آواز عرب بخوانید و از آوازهای اهل فسق و گناهان كبیره دوری كنید [اصول كافی، كتاب فضل قرآن، باب ترتیل قرآن، حدیث ۳].

۱۴۵) كتاب حدود، حدیث ۵۰۹۷.

۱۴۶) هر چیزی زینتی دارد و زینت قرآن آواز خوب است [همان، حدیث ۹].

۱۴۷) همان، حدیث ۱۱.

 

 

نقل از رساله رفع شبهات، تألیف: حضرت آقای حاج سلطانحسین تابنده رضاعلیشاه ثانی قدس سرّه سبحانی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات حقیقت، ۱۳۷۷.